شیخ مفید | زندگینامه و آثار ابن المعلّم
شیخ مفید | زندگینامه و آثار ابن المعلّم
“شیخ مفید” یا “محمد بن محمد بن نعمان” (۴۱۳-۳۳۶ ق)، یک عالم برجسته در حوزه شیعه بوده و از شاگردان شیخ صدوق. او یک دیندان اصولی و متکلم معتبر در دین شیعه بوده و در تدوین علم کلام و اصول فقه شیعه امامیه، جزء پیشگامان بوده است.
شیخ مفید یکی از افرادی است که افتخار دارد سه توقیع از سوی امام زمان (عجل الله تعالی فرجه) دریافت کرده است.
از شاگردان او نیز علمای بزرگی چون سید مرتضى، سید رضى و شیخ طوسى به شمار میروند.
در ادامه مطلب به زندگی نامه این عالم می پردازیم.
زندگی نامه شیخ مفید
محمد بن محمد بن نعمان، در روز یازدهم ذی القعده سال ۳۳۶ یا ۳۳۸ قمری، در قریه ” سویقه ابن بصرى ” واقع در ده فرسنگی شمال بغداد، نزدیک شهر (دجیل)، در یک خانواده اصیل و متعهد به مذهب تشیع به دنیا آمد.
با توجه به اینکه پدر او شخصی مذهبی و متدین بوده و به تعلیم و تربیت مشغول بود، «ابن المعلم» به عنوان لقب او شناخته میشد. شیخ مفید از کودکی به تحصیل پرداخت و پیش از دوازده سالگی از برخی محدثان حدیثها را آموخت و از استاد خود، یعنی شیخ صدوق، قبل از بیست سالگی درسهایی گرفته است.
شیخ مفید از محفل بیش از هفتاد عالم برجسته بهرهمند شد. از شخصیتهایی همچون مظفر بن محمد، ابو یاسر و ابن جنید اسکافی، در زمینه ” کلام و عقاید ” آموخت و از دروس حسین بن علی بصری و علی بن عیسی رمانی نیز استفاده کرد.
شخصاً از جعفر بن محمد بن قولویه، شیخ مفید «فقه» را یاد گرفت و از محضر محمد بن عمران مرزبانی که ادبیات و تاریخ را به خوبی مسلط بود، در زمینه ” علم روایت ” مطالبه کرد.
او از اساتیدی همچون ابن حمزه طبری، ابن داود قمی، صفوان و شیخ صدوق نیز در این مسیر بهرهمند شد. پشتکار او در تحصیل، باعث شد که در علم کلام، فقه و اصول، به عنوان یکی از برترین دانشمندان زمان خود شناخته شود.
شیخ مفید در منطقه کرخ بغداد، که به عنوان مرکز شیعیان مشهور بود، زندگی میکرد و مکان تدریس او مسجد براثا بود، یک مکان معتبر و زیارتگاه مهم برای شیعیان که هنوز هم باقی مانده است.
لقب شیخ مفید از کجا آمده است؟
به گفته شوشتری و خوانساری، شیخ نعمان از سوی رمانی با لقب “مفید” شناخته شده است. اما نظر برخی افراد، این لقب از گفتوگوهای علمی بین ابو نعمان و قاضی عبدالجبار نشأت گرفته است.
بعضی از افراد، مانند ابن شهر آشوب، اعتقاد دارند که لقب “مفید” از سوی امام غائب به ایشان اختصاص یافته است. امام غائب در یک نامه این لقب را برای ابن نعمان استفاده کرده است. مک درموت مفهوم “مفید” را به عنوان چیزی که سودمند برای امام غائب و آموزنده و فایده رسان برای شاگردانش است تلقی میکند.
بعضی ادعا کردهاند که علی بن عیسی معتزلی، در دوران جوانی خود، این لقب “مفید” را به او داده است، ناشی از گفتگوهایی که با او داشته است، میباشد
جایگاه علمی شیخ مفید
در زمان خود، شیخ مفید به عنوان رهبر و مرجع شیعیان شناخته میشد. او یک مشرب جدید در فقه را با استفاده از اجتهاد و بر اساس قوانین و اصول منظم به وجود آورد. این مبانی بعدها توسط شاگردانش، سید مرتضى و شیخ طوسى ادامه یافتند.
این روش اجتهاد، به نوعی راه میانه ای بود بین رویکرد حدیثی شیخ صدوق و روش استدلالی ابن جنید در فقه.
ابتدا، او اصولی را در کتاب “التذکرة بأصول الفقه” برای استنباط احکام تدوین کرد و سپس سید مرتضی در “الذریعه” و شیخ طوسی در “عدة الاصول” این ابتکار را ادامه دادند.
شیخ مفید در تاریخ کلام شیعه جایگاه بسیار ممتازی دارد تا جایی که ابن ندیم او را پیشگام متکلمان و رئیس متکلمین در عصر خود توصیف میکند. او در هنر مناظره از فهم عمیق برخوردار بود و به خوبی از عقاید شیعه در مقابل مخالفان دفاع میکرد.
کتاب “الفصول المختاره” اثر او، نمونهای بر این مدعاست.
ارتباط با امام زمان با شیخ مفید
شیخ مفید از جمله علمایی بوده که در دوران غیبت امام زمان علیهم السلام از عنایت ایشان برخوردار بوده است. در مدت سه سال، سه توقیع از سوی امام زمان (علیه السلام) به او رسیده که در این توقیعها امام ایشان را به عنوان «برادر عزیز و استوار» و «عبد صالح، داعی به حق» تحسین کردهاند.
لازم به ذکر است که در دوران غیبت کبری، هیچ توقیعی از سوی مقدسه به جز برای شیخ مفید و شیخ اسدالله کاظمینی (رحمهما الله تعالی) نرسیده است.
شیخ مفید از نگاه عالمان برجسته
شیخ مفید از دیدگاه عالمان شیعه و سنی، مقامی بسیار ویژه دارد. این موضوع با کلماتی از بزرگان به خوبی تأکید شده است.
– نجاشی، یکی از شاگردان معتبر و مورد اعتماد شیخ مفید، درباره ایشان بیان میکند:
محمد بن محمد بن نعمان بن عبدالسلام بن جابر بن نعمان بن سعید بن جبیر، شیخ و استاد ما است – که رضوان خدا بر او باد – فضل او در فقه و حدیث و ثقه بودن او مشهورتر از آن است که توصیف شود. او تالیفات متعددى دارد
– ابن حجر عسقلانی نیز در مورد ایشان توضیح میدهد:
او بسیار عابد و زاهد و اهل خشوع و تهجد بود و مداومت بر علم و دانش داشت. جماعت بسیارى از محضر او بهره بردند. او بر تمام شیعیان حق دارد. پدرش در «واسط» زندگى مى کرد و به آموزگارى مىپرداخت و در «عکبرى» کشته شد. گفته مىشود که عضدالدوله به ملاقات او مىشتافت و هنگام مریضى به عیادت او مىرفت
– عماد حنبلی، یکی از علمای اهل سنت درباره او توضیح میدهد:
او بزرگى از بزرگان امامیه و رئیس فقه و کلام و مباحثه مىباشد. او با پیروان هر عقیده به مباحثه و مناظره مىپرداخت. موقعیت شایان توجهى در تشکیلات دولت آل بویه داشت. او صدقه فراوان مىداد. بسیار اهل خشوع و تهجد و اهل نماز و روزه و خوشلباس بود.
اساتید و شاگردان شیخ مفید چه کسانی بودند؟
شیخ مفید از بزرگان علم بهرهمند شد، از جمله:
– ابن قولویه قمی
– شیخ صدوق
– احمد بن محمد بن حسن بن ولید قمی
– ابوغالب زراری
– ابن جنید اسکافی
– ابوعلی صولی بصری
– محمد بن احمد صفوانی
همچنین، برخی از شاگردان بزرگ و برجستهٔ شیخ مفید به شرح زیر هستند:
– سید مرتضی علم الهدی
– سید رضی
– شیخ طوسی
– نجاشی
– ابوالفتح کراجکی
– ابو یعلى جعفر بن سالار
آثار و تالیفات شیخ مفید
تالیفات شیخ مفید، هم از نظر مقدار و کمیت دارای اهمیت است و هم از نظر کیفیت. آثار وی، علاوه بر عمق و پرباری، در موضوعیت خود مختصر و اتقان دارند.
او به اجتناب از پردازش طولانی، تکرار واژهها و جملات پرداخته و معانی بلند و عمیق را با استفاده از عبارات کوتاه و واضح بیان کرده است، به جز در مواردی که نیاز به توضیح و تفسیر خاص داشته است.
با توجه به گزارش شیخ طوسی، شاگرد برجسته شیخ مفید بیش از ۲۰۰ عنوان کتاب نوشته است. نجاشی ۱۷۱ جلد از این تألیفات را ذکر کرده است و برخی از آنها به این ترتیب عبارتند:
در حوزهٔ فقه، او کتبی چون ” المقنعه ” ، ” الفرائض الشرعیه ” و ” احکام النساء ” نگاشت.
در زمینهٔ علوم قرآنی نیز اثراتی چون ” الکلام فی دلائل القرآن ” ، ” وجوه اعجاز القرآن ” ، ” النصره فی فضل القرآن ” و ” البیان فی تألیف القرآن ” از آثار معروف او هستند.
او یکی از فعالترین شخصیتها در این زمینه بود.
در زمینهٔ علم کلام و عقاید، او اثراتی چون ” اوائل المقالات ” ، ” نقض فضیله المعتزله “، ” الافصاح ” ، ” الایضاح ” و ” الارکان ” را تألیف کرد. همچنین کتاب ” الارشاد ” ، قدیمیترین منبع تاریخی است که بدون واسطه گزارشهای حادثه عاشورا را از کتاب هشام کلبی منتقل کرده و شیخ مفید در خود این کتاب اظهار داشته است که اخبار مربوط به این واقعه از روایات کلبی نقل شدهاند.
از جمله دیگر آثار شیخ عبارتند از:
- مسار الشیعه
- تصحيح الاعتقاد
- کتاب الأمالى
- المزار
- الفصول العشرة فی الغیبة
- تفضیل امیر المؤمنین علیه
- السلام
- کتاب الجمل و …
وفات شیخ مفید
شیخ مفید در سال ۴۱۳ در بغداد پس از ۷۵ سال تلاش و خدمت، درگذشت و این رویداد با تجلیل فراوان مردم، قدردانی علما و فضلا همراه بود.
بر اساس گفته ی شاگرد بزرگوارش، شیخ طوسی که خود حاضر در صحنه بوده، روز وفات او با کثرتی از دوستان و دشمنان برای ادای نماز و گریستن بر او، بینظیر و بی مثال بود.
هشتاد هزار نفر از شیعیان او را تشییع کردند و سید مرتضی علم الهدی بر او نماز گزارد. در کاظمین، در حرم مطهر امام جواد علیه السلام، پائین پای آن حضرت و نزدیک قبر استادش ابن قولویه، مدفون گردید.
امید روشن هستم، از سال 96 پا به عرصه سایت گذاشتم. من یکی از علاقمندانِ حوزه سئو هستم و تلاش میکنم با علم سئو مطالب آموزشی بیشتری را در بستر وب منتشر کنم.
امید روشن هستم، از سال 96 پا به عرصه سایت گذاشتم. من یکی از علاقمندانِ حوزه سئو هستم و تلاش میکنم با علم سئو مطالب آموزشی بیشتری را در بستر وب منتشر کنم.
دیدگاهتان را بنویسید